Hylke Speerstra - Op klompen door de dessa

 Een weggepoetste oorlog !

 

'In de lente van ons leven zijn we bestolen.'

 

Dat de politionele acties in Nederlands-Indië een verbloemende term zijn voor een koloniale guerillaoorlog, is al lang bekend. Maar nooit zag je de gezichten van de Hollandse militairen die tussen '45 en '50 de Javaanse en Sumatraanse nationalisten op een gewelddadige manier opspoorden. Het verdedigen van een kolonie is een idee dat de laatste tientallen jaren niet meer op begrip of applaus kan rekenen. Daarom zweeg de overheid en gingen de oud-soldaten geruisloos op in de burgermaatschappij. Maar de Friese chroniqueur Hylke Speerstra houdt niet van verzwegen geschiedenis. Voor Op klompen door de dessa interviewde hij achttien mannen: Indiëgangers, een gewetensbezwaarde, een deserteur, een 'Oranje-SS-er'...

Sommigen gingen vrijwillig, de meesten waren dienstplichtig. Allemaal hadden ze armoede en oorlog meegemaakt. Zeker in Friesland, waar je officiële adres 'Tranendal' kon heten, had de jaren '30-crisis zwaar toegeslagen en de Tweede Wereldoorlog minstens even hard. Toch riepen schoolmeesters en dominees jonge mannen op om god en koningin te dienen in de uithoek van het Rijk. Een aantal van hen had die gewetensprikkel niet nodig. Het avontuur trok en werk was er toch niet in de eerste jaren van de wederopbouw.

Gevangen TNI-strijders, opstandige nationalisten
© ANP

Maar Multatuli's Gordel van Smaragd bleek allesbehalve romantisch. Op de betere dagen liep je urenlang wacht, op de slechtere ging je op patrouille in vijandelijk gebied en op de allerberoerdste viel je in een hinderlaag, verloor je kameraden of je eigen leven. Zelfs liggend op je brits kreeg je last van luizen, schurft, malaria... en heimwee naar je meisje in de polder. Al gauw ontstond een situatie van 'wij of zij', van 'hij of ik'. Ook de bittere herinnering aan gevallen vrienden deed je steeds genadelozer naar het wapen grijpen en zelfs gevangenen martelen.

Terug thuis was de ervaring te groot voor woorden en de belangstelling van familie en dorpsgenoten zwak. Bovendien stak Den Haag geen hand uit naar de boerenjongens en arbeiderszonen. Ze waren gebruikt om de plantages en suikerfabrieken in handen van de rijken te houden en de tropenparel aan de Nederlandse Kroon. Geen van beide doelstellingen was gehaald en van het kerstenen van de inlanders was evenmin iets in huis gekomen. Bij de Nationale Dodenherdenking zouden ze nooit een echte plek krijgen.

Als Hylke Speerstra met hen praat, lijkt er puist open te barsten. Ze mógen praten, ze wίllen vertellen, er wórdt naar hen geluisterd... eindelijk! Ze benoemen wat er benoemd moet worden en dat doen ze op z'n Fries: zonder franjes of zelfbeklag, recht door zee. De krasse, bijna eeuwlingen hebben namen, data en scenario's nog vers in het geheugen. Het grootste verhaal van je leven vergeet je niet! Af en toe klappen ze dicht of geven een fikse mep op de tafel. 'Het lood moet uit het lijf en uit de ziel', raadde dr. Ab Smook lang geleden veteraan Ale van der Meer aan.

Vaak zijn de woorden snijdend, maar ook vol wijsheid. In dit boek staan onweerstaanbare doordenkertjes:
'Alles gaat in die hitte sneller, behalve de tijd.'
'Toen wij trouwden, bleek al tamelijk snel dat er diep in hem iets verborgen zat dat bij ons introuwde.'
'Ik heb haar (moeder) toen omarmd. Boven Leeuwarden deed je dat normaal gesproken niet.'
'Al zingend namen we een voorschot op ons eigen in memoriam.'

Politionele actie op Zuid-Sumatra
© C.J. Taillie

Deugdelijke oorlogsboeken zijn altijd anti-oorlogsverhalen. Die gaan over psychische en fysieke schade, over misleiding en ruimte geven aan de meest donkere kant van de mens. Deze jongens vertrokken met de gedachte dat ze rust en orde gingen brengen, de ravage van de Jappen opruimen. 'Ik vond het eerst wel aardig, maar achteraf bekeken is het nogal een schadepost,' zo klinkt het understatement uit de mond van Freark Beuckens.

Net zoals de foto's uit de Indiëalbums loslaten, zo verdwijnen herinneringen met het sterven van een generatie. Hylke Speerstra was dus precies op tijd met het vastleggen van deze stemmen. En die kun je alleen begrijpen als je je verplaatst in de context van toen. De term 'zelfbeschikkingsrecht' en het idee dat culturen evenwaardig zijn, kwamen in die jaren nog maar net om de hoek kijken en pasten bij een internationaal discours dat niet te horen was in een uithoek op het platteland. En als je toch wat te morren had, verdween je voor jaren in een strafkamp of kon je de kogel krijgen. Daarom is het goed om te lezen dat wie ooit kindknecht is geweest en later op zoek is gegaan naar een Elfstedenkruisje niet gauw klein te krijgen is! Opnieuw leren houden van zichzelf is de moeilijkste levensopdracht van deze Indiëgangers geweest!


Quotering: ****½

Uitgegeven bij Atlas - 2015

De boeken van Hylke Speerstra

Lees hier het interview met Hylke Speerstra