Paul Theroux - Het diepe Zuiden

Bijbel en schiettuig samen onder het hoofdkussen !     

'... het Zuiden, waar mensen aannemen dat er niets verandert

omdat er maar zo weinig is veranderd.'

Globetrotter en treinliefhebber Paul Theroux heeft voor zijn recentste reisproject uit een ander vaatje getapt. Het is niet omdat je 74 bent, dat je niet meer flexibel kunt zijn! Hij is naar een land in zijn eigen land gegaan, naar het Zuiden van de Verenigde Staten waar de politieke, economische en sociale realiteit nog evenveel verschilt van die in het Noorden als in de tijd van de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Lange treinreizen kun je er niet maken. Dus stapte Theroux in zijn auto voor een roadtrip over Interstate Highways maar vooral plattelandswegen die langs akkers en door bossen leidden, helemaal tot in de delta van de Mississippi.

Het Zuiden ontleent zijn identiteit aan de 19de eeuwse feodale gemeenschap van grootgrondbezitters en slaven. Hoewel anderhalve eeuw geleden de slavernij werd afgeschaft, bepalen raciale intimidatie (de Ku Klux Klan is nog steeds actief) en segregatie nu nog het maatschappijbeeld. Aan het verliezen van de oorlog en de status van weleer hebben de witte Zuiderlingen een complex overgehouden. Zij wonen in 'verbitterde oorden', voelen zich vernederd en wrokkig, zoeken naar aanzien op wapenbeurzen, bij bikersclubs en het American football. De rassenscheiding uit zich in een plaatsnaam als niggertown maar nog sterker in het weren van zwarten uit witte kerken, scholen, studentenverenigingen of in de onmogelijke rentes op bankleningen.

'The Black Belt', het gebied van de (katoen)plantages en de slavernij

© J intela at English Wikipedia

Bovendien heeft de economische achteruitgang van de laatste decennia het gebied in diepe ellende gedompeld. Bedrijven trokken naar lage loonlanden, scherp geprijsde Aziatische invoer verdrong lokale producten. De besnorde catfish (of meerval) staat nog overal op het menu maar heeft steeds minder handelswaarde. Grote groepen, vooral zwarte burgers, leven onder de armoedegrens. Velen moeten het stellen zonder water en elektriciteit. De analfabetismecijfers (14% in Arkansas!) zijn een ontwikkeld land onwaardig. Op de slingerende landwegen ziet Theroux golfplaten hutten, sjofele caravans en armelijke huizen. In de stadjes gedijen kringloopwinkels, tweedehandszaken en pandjeshuizen. 'Deze armen zijn in zekere zin armer en minder in staat zich te redden en hopelozer dan veel mensen tussen wie ik gereisd had in noodlijdende delen van Afrika en Azië', stelt de auteur vast. Troost en hoop vind je enkel in de kerk. Op elke straathoek is er één!

Paul Theroux staat erom bekend dat hij anderen het verhaal laat vertellen. Alleen als de werkelijkheid verbloemd wordt, wijst hij zijn gesprekspartner met een scherpe vraag terecht of voegt hij, later aan zijn schrijftafel, een beschouwing toe. Aan Bill Clinton, de Zuiderling uit Arkansas (die hij niet ontmoet heeft), wijdt hij vlammende bladzijden. Met nauwelijks ingehouden woede roept hij de ethisch falende politicus ter verantwoording. De oud-president bekeerde zich laat 'tot de groep die luid en duidelijk om integratie vroeg', zo klinkt het. 'In My Life (zijn autobiografie) hemelt Clinton de uiteenlopende bevolking van Hot Springs op maar de zwarte kant van de stad, de wijk Langston, wordt niet genoemd.' Als hij zich tijdens de campagne van '92 om electorale redenen naar zijn thuisstaat haast om het doodvonnis te tekenen van de hersenbeschadigde Afro-American Ricky Ray Rector, toont hij zich 'moreel blind'. Deze spinnijdige pagina's roepen herinneringen op aan Emile Zola's 'J'accuse'! Clinton staat symbool voor de blasé politici in Washington die hun ogen sluiten voor de Derde Wereld in hun eigen land.

St. Paul's Episcopal, Magnolia Spring Alabama

© Chris Pruitt

Toch heeft deze ontdekkingstocht ook een warme kant. 'Meneer Paul met de moeilijk te spellen achternaam' raakt bevriend met een dominee, een blinde boekenliefhebber, een hoog bejaarde schrijfster... wordt verwend met comfort food zoals gefrituurde taart en de afscheidsgroet 'Kom gauw terug' loopt als een mantra door het verhaal. Dat neemt niet weg dat de lezer een schokkende ervaring te wachten staat. Hoewel er altijd een vorm van beklemming over Theroux' boeken hangt, snijdt Het diepe Zuiden op elk moment je adem af. Arm ben je ook niet alleen op even of oneven dagen! Theroux formuleert het zo: 'Er is een spookachtige onderlaag van duisternis in het zuidelijke leven... het kost een tijd om die duisternis waar te nemen, en nog langer om ze te begrijpen.' 

Of de in het Zuiden populaire presidentskandidate Hillary Clinton de intentie heeft om haar kritiek op discriminatie in beleid om te zetten, is zeer de vraag maar, met deze literaire bagage in het achterhoofd, wel de moeite om te volgen.

En, trouwens... Zou Paul haar zijn stem geven? Of zit de familienaam hem in de weg?

Quotering: *****
 

Uitgegeven bij Atlas Contact - 2016

Peter Vermeersch - Ex

Een academicus in een rocktempel !

'Fresco's en iconen kunnen niet bewonderd worden
zonder aan politiek te denken.'

                                        
Een reiziger-onderzoeker die door de Balkan trekt, mag niet te kieskeurig zijn of gehecht aan subtiele omgangsvormen. Ruig is het woord dat bij natuur en inwoner past. Robuuste rockbands, tattoos, zware rokers, autobestuurders met kamikazegedrag, een homo- en Romafoob discours, mannen die in de plaats van vrouwen denken... wapen je maar! Daarbij vergeet je in een culinaire cultuur van vleeseters best de cholesterolarme of diervriendelijke thuismaaltijden. Politiek wetenschapper, Peter Vermeersch, hoor je niet klagen. De slavist vindt het prachtig om via de gemiddelde Balkanner verder door te dringen in zijn vakgebied.

Die open geest komt vooral goed van pas als je de confrontatie moet aangaan met burgers van wie de oorlogsverhalen in een taboesfeer zijn blijven hangen en bij wie de wonden dus nooit echt gedicht werden. Na het uit elkaar vallen van de Republiek Joegoslavië in 1991 laaiden nationalistische sentimenten op die aangejaagd werden door politici zoals de Servische Slobodan Milošević en de Kroaat Franjo Tudjman. 'Met het oog op duurzame vrede moet je zelfs het ergste verleden bespreken', zegt mensenrechtenactiviste Nataša Kandić uit Belgrado. Als dat niet gebeurt kan het later 'gekaapt worden voor politieke doeleinden'. Wie zelf in de Balkan gereisd heeft, weet dat het vertrouwen in een vreedzame toekomst er nog erg broos is.

Het pelgrimsoord Ostrog, hoog in de Montenegrijnse bergen

© Scriptor

Een ander triest gegeven is dat zowat iedereen heimwee heeft naar de maatschappij onder Tito, de president van Joegoslavië die internationaal respect afdwong en garant stond voor een behoorlijk welvaartsniveau in zijn multi-ethnische staat. 'We waren tevreden, we hadden alles wat we wilden', vertelt een leidinggevende van een gezondheidscentrum in Igalo aan de fjordachtige baai van Kotor, de landschappelijke trots van Montenegro. Ook Musa uit het Macedonische Ochrid denkt met weemoed terug aan de 'gouden' jaren '80 (het eerste deel van dat decennium was nog rustig) toen hij op de markt van Belgrado broeken verkocht. Uit de ontwrichtende oorlogswereld konden gewetenloze krachten munt slaan en de jonge staten met een maffia-cultuur, die economie aan politiek linkt, vergiftigen. 'De economie is ziek van vriendjespolitiek', hoor je de auteur zeggen. Beleid maakte plaats voor zelfverrijking. De jonge Balkan-generatie bestaat voornamelijk uit een werklozenleger dat zich staande houdt met schimmige baantjes en zwarte handeltjes. En vrouwen zoals journaliste Jelena beklagen er zich over dat 'progressieve, niet al te macho mannen' naar het buitenland gevlucht zijn bij het uitbreken van de vijandelijkheden. In Belgrado is daten een moeilijke opgave! Bijna even moeilijk als schrijven voor een gemuilkorfde pers.

Bovendien is 'de politiek meer bezig met de interethnische component dan met besturen'. Het teveel aan instellingen en bestuursniveaus werkt verlammend. De gevolgen van politieke keuzes en onwil wegen op het gemoed van de burgers. Het ontbreken van een toekomstperspectief tekent zich af op hun gezichten en drukt op hun conversaties. Zou daarom de rakija, een gedistilleerde vruchtendrank, zo'n hoog alcoholpercentage hebben??

Sveti Stefan: cultureel erfgoed uit de Venetiaanse tijd

dat door Montenegrijnse corruptie verkwanseld werd aan buitenlandse kapitalisten

die er een hotel van maakten.

© Scriptor

In Ex kiest Peter Vermeersch ervoor om via persoonlijke verhalen naar historische ontwikkelingen te kijken. Waar nodig zorgt hij voor gedoseerde duiding. Terwijl nieuwsuitzendingen en krantenartikels opteren voor een analytische, theoretische benadering die je vaak de impact op mensen doet vergeten, toont de auteur aan dat je de draagwijdte van bestuursbeslissingen pas ten volle kunt vatten als je de rechtstreeks betrokkenen aan het woord laat. Hoewel de Balkan ingewikkelder oogt dan een lappendeken ('Onafhankelijke staten waarvan de identiteit aanwezig is in alle staten', schrijft deze reiziger.), kun je zijn recente geschiedenis tot de essentie terugbrengen. Opruiende politici die conservatief nationalisme aanwakkeren, het sluwe creëren van vijandbeelden, een maatschappij die minder ervaring heeft met overleg en compromissen dan met machismo, een klimaat waar het recht van de sterkste de dienst uitmaakt, wijdverbreide corruptie, het fnuiken van het vrije woord... zijn herkenbare mechanismen. Ze blootleggen is ze begrijpen!

Zolang de Balkanbewoners hun gevoel van eigenwaarde in het verleden moeten zoeken, zal het slecht met hen gaan. Misschien doorbreekt Macedonië, ondanks de megalomane ideeën van bewindsvoerders, de vicieuze cirkel. Op de bladzijden die over dit land gaan kom je begrippen tegen als 'onderwijssubsidies, integratie, diversiteit, microkrediet, meertalige administratie'... Dat is toekomstgerichte terminologie die tolerantie en ontwikkeling veronderstelt. Steeds teruggrijpen naar de Servisch-Ottomaanse slag op het Kosovaarse Merelveld in 1389, zoals de Milošević-aanhang deed, is duidelijk een foute weg. Vraag het maar aan wie rust in massagraven of een sjofel vluchtelingenbestaan leidt.

De baai van Kotor in Montenegro
© Scriptor

Een academicus die veldwerker wordt brengt het beste van twee werelden samen! Als hij daarbij een begenadigde pen hanteert, verdient hij een plek tussen de Nederlandstalige collega's van de verhalende non-fictie, journalisten en reisauteurs die de lat in de loop van de jaren alsmaar hoger gelegd hebben!


Quotering: ****½

Uitgegeven bij De Bezige Bij - 2014
 

Sinan Can - De Arabische storm

Verweesde thuislanden !

'De kern van de revolutie bestond uit mensen

die onzichtbaar geacht werden door dictators als Mubarak.'

Als je woord en beeld, leed en waarheid, naar de mensen wil brengen, moet je risico's durven te lopen. Onderzoeksjournalist en documentairemaker Sinan Can is bereid dat te doen. In 2011 ontsnapte hij nipt aan de dood toen in het Iraakse Kirkuk een bom ontplofte en dertig slachtoffers maakte.

Voor De Arabische storm reist hij opnieuw door landen waar je, meer dan elders, twijfelt of je de volgende dag haalt. In Tunesië, Libië, Egypte, Irak, Libanon en Syrië kan het gevaar komen van een granaat of een bom maar ook van de geheime dienst of een nare ziekte die je in een vluchtelingenkamp oploopt. Van die penibele levensomstandigheden getuigen de talloze mannen en vrouwen die Sinan Can op zijn pad vindt. Het opzet van dit boek is het aanbieden van een zo breed mogelijk spectrum aan persoonlijke verhalen waarin de grote context weerspiegeld wordt. Het is een andere vorm van journalistiek dan die in duidingsprogramma's en (meestal) in kranten bedreven wordt. Strijders, en burgers die een speelbal zijn van militaire opponenten of machtspolitici, krijgen een naam, een verleden, een ziel. Velen van hen blijven je bij: de sappelende vuilnisophaler in Caïro, een vader van een omgekomen militair of aanslagpleger, een moeder die naar de zee staart waar haar zonen wellicht in verdronken zijn, een getraumatiseerd jongetje in een geïmproviseerd onderkomen, Koerdische guerillameiden die over de dood praten zoals wij over de agenda van morgen...

Na het lezen van De Arabische storm zul je je nooit meer afvragen waarom iemand zo wanhopig is dat hij zichzelf in brand steekt of zijn leven in handen legt van een smokkelaar met een gammel bootje!

Betoging in Tunis

© The Graduate Center - City University of New York

Dat je betrokkenheid als lezer groot is, heeft alles te maken met de mens Sinan Can. Hoewel hij doelgericht is, zijn de ontmoetingen altijd groter dan zijn project. In de omgang met wie op zijn weg komt drukt hij frustratie, verdriet en solidariteit uit. Hij kust hoofd en hand van een oude Koerdische vrouw, wil fietsjes kopen voor kinderen in Noord-Syrië en neemt taartjes mee voor een Iraakse collega die een weeshuis heeft opgericht.

Toch hangt over de hele reis een gespannen sfeer, een alertheid voor gevaar dat vaker uit de hoek van stads- of grenspolitie komt dan van frontlijnen. Zelfs in Tunesië waar de revolutie enige vruchten heeft afgeworpen, wordt de reportageploeg opgejaagd, mag de vader van de Sousse-terrorist niet praten en wordt een internetcafébaas geïntimideerd. Mensenrechten voer je niet in als de lading van een havencontainer. Voorbij de Tunesisch-Libische grens en nog verder oostwaarts neemt de corruptie, de repressie, de rechteloosheid alleen maar toe.

Als de gesmoorde stemmen en de bloedende harten hem teveel worden, dan zoekt de journalist schoonheid en troost in de Middellandse-Zeekust of de onovertroffen Libanese keuken. Je kunt je niet constant met duisternis voeden! 

Toen de hoop nog zegevierde...

© Kodak Agfa Egypt

Toch heeft dit inzichtelijke reisverhaal, waar je warm én koud van krijgt, een beperking. Hoewel elke ontmoeting iets toevoegt aan het grotere geheel, worden de tientallen personages eerder aangeraakt dan uitgewerkt. De érg korte hoofdstukken stillen niet helemaal je lees- en leerhonger. Dat snel wisselende perspectief functioneert veel beter in de tv-documentaire waarvoor deze zoektocht in eerste instantie bedoeld is. Literatuur is een op zichzelf staand genre met eigen criteria. En wat de verhalende non-fictie betreft zijn we in het Nederlandse taalgebied ontzettend verwend! Volgende keer dus graag wat meer verdieping. Ook op die manier kun je 'een caleidoscopisch' boek maken!

Quotering: ***½

Uitgegeven bij Lebowsky - 2016
 

Claire McGowan - De stille doden

Blessuretijd !

'Wat een afgrijselijke wereld, waarin je blij was

dat het verminkte lijk van iemand van wie je hield was gevonden.'

Met het Goede Vrijdagakkoord van '98 kwam er een einde aan de decennialange burgeroorlog in Noord-Ierland. De aan de Britse kroon loyale Unionisten (protestanten) en de aan de republiek Ierland trouwe Republikeinen (katholieken) ondertekenden toen een vredesverdrag. Maar niet iedereen wilde de wapens neerleggen. Splintergroeperingen brachten bommen tot ontploffing om het pact te ondermijnen. Het uitgangspunt van De stille doden is zo'n moorddadige aanslag.

Claire McGowan, zelf een kind van het Noorden, zette een thrillerreeks op rond forensisch psycholoog Paula Maguire. In dit derde deel heeft Paula haar betrekking in Londen ingeruild voor een stresserende en risicovolle baan in haar geboorteplaats Balyterrin. Toegevoegd aan het Team Vermiste Personen van inspecteur Guy Brooking wordt ze meteen geconfronteerd met misdaad op z'n Noord-Iers: even gruwelijk en onmenselijk als een te lang uitgelopen en compleet ontaarde guerillastrijd.

Nog steeds is dit soort muurschilderingen prominent aanwezig in Belfast.

Ook de rood-wit-blauwe paaltjes maken de band met Londen duidelijk!

© Scriptor

Het wordt snel duidelijk dat de vermisten een aanslag op hun geweten hebben en hun ontvoerders gedreven worden door de behoefte aan vergelding. Het proces dat de vijf vermoedelijke daders achter de rug hebben is ongeldig verklaard omwille van procedurefouten en ander geklungel. En wat gebeurt er als de officiële rechtspraak faalt? Dan nemen diep gekwetste mensen het recht in eigen hand...

Het lijkt erop dat iedere burger het stigma 'katholiek' of 'protestant' op zijn voorhoofd heeft staan. Of je wilt of niet, je wordt automatisch bij één van beide ingedeeld. Dat etiket bepaalt de omgang met elkaar, de conversaties, werk- en andere relaties. Ook in het politieteam wordt er op eieren gelopen. De Londenaar - en dus buitenstaander - Brooking moet de neuzen in dezelfde richting sturen. Bovendien heeft de burgeroorlog slachtoffers gemaakt in alle rangen, ook bij wetsdienaars. Toch overheerst bij hen het idee dat àlle ingezetenen recht hebben op politiebescherming. Dat laatste ligt wel moeilijk bij de verbitterden die hun hoop hadden gesteld op een rechtvaardig proces van de vredeverstoorders.

Claire McGowan toont niet alleen aan dat geweld tot meer geweld leidt en dat wonden meer dan één generatie ver reiken maar ook dat de natie ondermijnd wordt door het altijd aanwezige wantrouwen en door tegenstellingen die mekaar niet loslaten. Zo is er de ex-IRA-terrorist Jarlath Kenny die nu burgemeester is en een zetel in het Lagerhuis ambieert. Hoe geloofwaardig is deze man? Dat die ommezwaai ook voor hem niet zo simpel is, is één van de vele inzichten die de lezer aangeboden krijgt. McGowan is, als kind van de streek, uitstekend geplaatst om de complexiteit van haar wereld duidelijk te maken.

Om de schade van een ontwricht land te verhelderen haalt de auteur kinderen voor haar lens: een opgeblazen kleuter, kinderen van een vermoorde terroriste, een tiener die morele schadevergoeding eist... maar ook een kind dat op de wereld komt zonder enige herinnering aan oorlog en dus symbool staat voor hoop.   

Muurschildering in de Bogside-wijk van Derry.

Bernadette Devlin was de grote voorvechtster van de Republikeinen.

© Scriptor

Bij het uitdrukken van deze ontmenselijking neemt McGowan geen blad voor de mond. Je ruikt de stank van verschroeide lichamen, je stelt je het jack voor dat samengeklonterd is met het lichaam van de dode, je kijkt door de ogen van de vader die zijn omgekomen dochter op drie verschillende brancards moet identificeren. Bij het zien van een tv-reportage kun je wel eens denken: 'Dit lijkt op een film.' 'Is dit wel echt'? Dat overkomt je niet als je deze Noord-Ierse leest. 'Het is niet gewoon gebeurd', verduidelijkt ze nog. 'Het is gedaan.'

Als je weet dat Gowan uit het Gaelic stamt (betekent 'smid'), dan moet Claire katholieke wortels hebben. Het siert haar dus dat ze Republikeins wangedrag aan de kaak stelt. Ze is bijgevolg zeer geloofwaardig in haar bezorgdheid om het welzijn van medemensen. Zo onderbouwt de schrijfster het idee dat een falend rechtssysteem tot meer geweld leidt. Mensen mogen niet 'voor rechter, jurylid en beul' spelen, houdt ze ons voor. De slachtoffers in De stille doden zijn nog niet aan vergeving toe maar een aantal van hen heeft de kracht om de bloedcirkel te doorbreken. 

Claire McGowan leert je dat het politieke persoonlijk is en het persoonlijke politiek. Deze thriller barst van de maatschappelijke relevantie en mag dus niet gemist worden!


Quotering: ****½

Uitgegeven bij Ambo Anthos - 2016