Jan Brokken - De gloed van Sint Petersburg

Russisch en Westers, luisterrijk en afschrikwekkend !

 

 

'Eerst verguisd, dan lange tijd ontkend en vernederd,

om tenslotte bejubeld te worden:

het is het lot van menig kunstenaar geweest in deze stad.'

Als je op je zeventiende de gedichten van Anna Achmatova leest en op je vijfentwintigste met een Solsjenitsyn-baard door het communistische Leningrad wandelt, dan moet de fascinatie voor de Russische wereld groot zijn. Deze laatste loopt inderdaad als een rode draad door het leven van Jan Brokken. In het ouderlijke huis in Rhoon stonden de Dostojevski's in de boekenkast, later in Amsterdam kwam pianist Youri Yegorov op zijn pad en voor en na waren er zijn reizen naar het oosten die leidden tot de publicatie van Baltische zielen en De kozakkentuin. En nu is er De gloed van Sint-Petersburg.  

In dit boek over de relatie tussen mens en stad en vooral kunstenaar en stad, voert de auteur coryfeeën op zoals: Anna Achmatova, Ruslands grootste dichteres, de schrijvers Nabokov, Toergenjev en de grote Fjodor, de componisten Rachmaninov, Tsjaikovski, Stravinsky... en andere onsterfelijken. In de gloed van paleizen en kathedralen ligt een wereld van contrasten, tegenstellingen tussen praal en pracht aan de ene kant en ploeterende, gekwelde burgers aan de andere. Onder het meedogenloze oog van de tsaar of, later, dat van Stalin, huiverden intellectuelen en kunstbeoefenaars. Sommigen werden naar een strafkamp of een ver buitenland gestuurd, anderen weggehoond en gebroodroofd. Wie de wurgende sfeer niet meer aankon week uit naar Berlijn, Parijs of Sorrento zonder ooit nieuwe wortels te vinden. 'Het is alsof de beklemming uit de muren stoomt', hoor je Jan Brokken zeggen. Net als de stad balanceert ook hij tussen betovering en verschrikt terugdeinzen.


Winters Sint-Petersburg: het Kunstkameramuseum aan de Neva 
© Shutterstock

Een betere gids op deze citytrip kun je je moeilijk voorstellen. Niet alleen zijn historisch inzicht maar ook zijn talent voor muziek, beeldende kunst en natuurlijk literatuur maakt Jan Brokken tot een uitzonderlijk gecultiveerde man. '...bij iedere stap komt een boektitel bij me op of zingt een melodie door mijn hoofd', zo benoemt hij zijn wandelingen. 'Het is bijna gekmakend, ik zou op één en hetzelfde moment vijf dingen willen doen.' Hij leert je observeren en luisteren, plaatst œuvres in tijd en ruimte, tussen traditie en stijlbreuk, tussen oproer en oorlog. Hij tekent ook het beeld van een opstandige stad die hardnekkig naar het Westen blijft kijken, naar de door de Sovjet-autoriteiten zo gehate burgerlijkheid. En hoewel bij deze confrontatie tranen en bloed vloeien, gaat de creativiteit met de overwinning lopen. Wie concertzalen, musea en boekhandels bezoekt, weet dat deze zege duurzaam is!

Laat je meevoeren door de eruditie van deze Amsterdammer en door de Russische melancholie die zo diep is als een groot glas wodka! Jan Brokken is altijd op zoek naar een ziel, die van plekken, mensen, pianoklanken of dichtregels. Dat hij instaat is dat wezen ook tot het zijne te maken, blijkt uit de slotzin van De gloed van Sint-Petersburg. Dankzij dit empathische vermogen wordt de lezer zijn medereiziger en legt hij de lat voor zijn collega's op olympische hoogte!


Quotering: ****½

Uitgegeven bij Atlas Contact - 2016

Ilse Ruijters - Later als ik dood ben

TBS-ers zijn meer dan hun dossier !

 

 

'Was het niet belachelijk dat ik de enige die ik dichterbij liet komen,

een man was die gevangen zat.'

In een TBS-kliniek op zoek gaan naar je identiteit, is een heftig gegeven. Wanneer Elin ontdekt dat het - althans in materiële zin - gespreide bedje waarin ze opgroeide op een valse bodem stond, neemt ze een drastisch besluit: ze solliciteert naar een baan in een gesloten instelling voor psychisch gestoorde criminelen. Daar balanceert ze in een spanningsveld dat gevoed wordt door verkrachters en moordenaars met anti-sociale stoornissen. Alleen in deze omgeving kan ze zich een beeld vormen van haar vaders persoonlijkheid. Wie van de cliënten lijkt op haar verwekker? De kinderaanrander of misschien de bruut met het te korte lontje? De ene optie is al gruwelijker dan de andere. En ze wil nog meer. Om achter zijn naam te komen en de exacte feiten waarvoor hij veroordeeld is, moet ze professionele grenzen overtreden. Dat riskante gedrag is de motor van de spanning in Later als ik dood ben.

Ilse Ruijters heeft zich prima ingeleefd in deze niet-doordeweekse karakters. Arthur, de sadist met een ongezonde voorkeur voor kinderen, heeft de angstaanjagende charme van Hannibal Lecter in Silence of the Lambs. Omdat sommige psychopaten in staat zijn hun wreedheid tot een soort kunstvorm te verheffen, fascineren ze ons en brengen ze ons uit evenwicht. Van Rem, de man met een heel ander anti-sociaal gedrag, kun je wel echt houden. Hij is zorgzaam en beschermend maar anderzijds zit hij niet toevallig in deze kliniek. Toch nemen Elin en Rem de ontroerenste bladzijden van dit boek voor hun rekening. Dat zijn alinea's die de diepste behoeften van de mens tevoorschijn halen. 

TBS-ers zouden 'de verpersoonlijking van het kwaad zijn'. Dat is meestal de teneur in de samenleving. Rem en de zwakbegaafde Eddy bewijzen het tegendeel. Ilse Ruijters nuanceert en doorprikt het zwart-wit denken. Daarvoor gebruikt ze ook de omgangsvormen van niet-criminele personages. Een scherpe scheiding tussen goed en slecht bestaat niet. Deze schrijfster heeft een dwars verhaal willen vertellen, een verhaal dat kortzichtigheid en vooroordelen weerlegt.

De vragen benoemen die deze TBS-wereld én de persoonlijke ruimte van Elin oproepen, zou spoilers opleveren. En lezers kunnen best voor zichzelf denken. Met Later als ik dood ben heeft Ilse Ruijters een interessante opvolger van haar gelauwerde debuut geschreven. Daarom is het ook jammer dat haar vertelstijl niet altijd op het niveau van De onderkant van sneeuw staat. In plaats van een vloeiend geheel te vormen, zit er haast in deze tekst, worden er te vaak sprongetjes gemaakt die je de indruk geven van afgehaspelde, slordige scènes of niet goed op elkaar aansluitende situaties. Ook de ontknoping is, qua recherchewerk, niet erg overtuigend. Uit deze plaats delict zouden andere (forensische) conclusies naar voren moeten komen.  

Als Elin de cirkel van het leven kan doorbreken, dan moet het ook mogelijk zijn voor deze getalenteerde schrijfster om weer aan te knopen bij het niveau van haar eerder werk. De tijd onder de arm nemen, is al een mooie aanzet! 


Quotering: ***½

Uitgegeven bij The House of Books - 2016

Fikry El Azzouzi - Alleen zij

De jacht op een sprookje !

 

 

'Sommige woorden kun je niet relativeren.'

In Fikry El Azzouzi's nieuwste roman voel je je meteen thuis! Tenminste, als je z'n vorige, Drarrie in de nacht, gelezen hebt. De laconieke dialogen, de tragi-komische blik op het leven, en zelfs de dolende jongeren die nu wat ouder zijn geworden maar nog altijd een iets te volle ervaringsrugzak met zich meedragen, komen voorbij. Ayoub, de drarrie met de beschouwende geest, krijgt in Alleen zij, een hoofdrol die hij deelt met zijn vriendin Eva. De intelligente, laag opgeleide Ayoub met een dubbele culturele achtergrond en zijn partner, de journaliste met de witte sproetenhuid kiezen, na een korte aarzeling, resoluut voor elkaar. Heeft zo'n niet voor de hand liggende relatie kans op slagen? En, bij uitbreiding, hoe verhouden de gemeenschappen waartoe beiden behoren zich tot elkaar? Ratio en geweten worden bij Fikry El Azzouzi altijd in vraag gesteld.

Naast alle aandacht voor cliché-denken en de angst voor wat anders is, is dit vooral een verhaal over hoop, vertrouwen zelfs. De jonge generatie lijkt zich gesettleld te hebben in de nieuwe maatschappij. Ayoub is een Europese moslim die zich niet stoort aan het wijnglas waar zijn vrouw aan nipt en het, net als andere 21ste-eeuwse mannen, bijna ok vindt dat Eva meer verdient dan hij. En zij voert een gevecht met zijn geslotenheid en onzekerheid die wel eens tot een driftbui of een vlucht leiden. Maar zo'n kortsluiting komt in de beste huwelijken voor. Prima, toch, zo'n stel...ware het niet dat individuen de kaatsbal van de geschiedenis kunnen worden. In de boze buitenwereld misbruiken valse moslims hun geloof en wrijven de Le Pens, de Wildersen en de De Winters zich de handen warm.

Het onafwendbare gebeurt. De doos van Pandora schiet met een knal open. Dan sterft de lach in je keel. Daar kan geen suikerwafel, groen sparretje met vanillegeur of wormstekelige dadel tegen op. Boeken waar je ongemakkelijk van wordt, zijn boeken die ertoe doen!

© Bhakti Henna

Ondanks zijn wrevel aan het adres van de goddeloze mei '68-ers is bij Fikry El Azzouzi de verbeelding aan de macht. Deze Waaslandse auteur met wortels in de Rif is een dromende en piekerende speelvogel die zijn knie schaaft aan de kortzichtigheid van zijn medemensen. In zijn gezelschap verveel je je geen nanoseconde. Samen met deze rasverteller peddel je door de stroomversnellingen van een wildwaterrivier. En af en toe strand je op een zandbank.

Dit beeld sluit naadloos aan bij woelwater Dolf Jansen, de hyperintelligente, maatschappelijk betrokken en pijnlijk scherpe Nederlandse cabaratier. Zijn meest recente show draait rond het thema 'ergens bijhoren'. Bovendien heeft ook hij, dankzij zijn Ierse moeder, een meerlagige identiteit. Met hier en daar een aanpassing zou je Alleen zij in zijn mond kunnen leggen. 'Ergens bijhoren' biedt rust en veiligheid, krikt zelfs je gevoel van eigenwaarde op. Romanschrijver én theaterauteur Fikry El Azzouzi hoort bij de traditie van het Nederlandse geëngageerde cabaret en daar mag hij trots op zijn!     

Als het doek over Ayoub en Eva valt, blijft het nog lang donker en stil in de zaal. Woorden zijn daden!


Quotering: ****½

Uitgegeven bij Vrijdag - 2016

Gustave Flaubert - Madame Bovary

Wrede saaiheid in een Frans dorp !

 

'Ze dweepte met door rampspoed getroffen vrouwen.'

Wanneer de jonge Emma de nuchtere, fantasieloze plattelandsarts Charles Bovary huwt, komt ze er snel achter dat haar echtgenoot niet de prins op het witte paard is die haar zal meevoeren naar een spannende wereld. Emma is opgevoed in de romantische 19de- eeuwse traditie. Op school bij de nonnen leerde ze liedjes zingen over engelen en madonna's en las ze boeken over tragische heldinnen. Terwijl 'Parijs in Emma's ogen in een gouden gloed baadde', moet ze het stellen met een staljongen in een kiel vol gaten en avonden waarop het mannelijk bezoek een dominospelletje komt spelen. De eerste tijd compenseert ze haar gemis aan een boeiend leven met het inrichten van het huis op een financieel onverantwoorde manier. Emma heeft een gat in haar hand. Het ene na het andere kostbare kledingstuk verrijkt haar garderobe. In haar wanhoop klampt ze zich vast aan mannen waarop je geen huis kunt bouwen. Uiteindelijk is een depressie onafwendbaar.

Op de achtergrond van dit drama tekent Gustave Flaubert het Normandië van zijn tijd. Het is een schets van een samenleving met rangen en standen, bijbehorende omgangsvormen en statusgedrag. De auteur staat uitgebreid stil bij vestimentaire geplogenheden, interieurbeschrijvingen, hofmakerij, een landbouwbeurs als belangrijk sociaal evenement, op middeleeuwse leest geschoeide geneeskunde... Zijn personages zijn rooms of net anti-paaps, conservatief of vooruitgangsdenkers. Ondanks het verhelderende effect hiervan, sluipt de traagheid van het platteland en de tijdgeest zo in het verhaal en in de leespret. Bovendien is deze Franse auteur niet de beste psycholoog. Aan de introspectie van Emma en de interactie tussen de karakters wordt weinig diepgang gegeven. In de plaats van een psychologisch proces krijg je uit de lucht gevallen ideeën en attitudes voorgeschoteld.

Gustave Flaubert
(1821-1880)

Hoewel Madame Bovary in de ogen van Flauberts preutse tijdgenoten een zedenloos overspelboek was, vallen op de dag van vandaag vooral de wreedheid en het cynisme van de dorpelingen op. Deze roman is een festijn van ijdelheden. De apotheker speelt met mensenlevens omdat hij door de pers bewierookt wil worden, Rodolphe, Emma's narcistische minnaar, waant zich Casanova, de ceremoniemeester op de landbouwbeurs acht zich het middelpunt van het universum en zelfs dokter Bovary schroomt er niet voor een operatie uit te voeren waarvoor hij niet is opgeleid. Opvallend is ook dat deze heren hun standing hoog proberen te houden door veelvuldig aan name dropping te doen. Flaubert heeft geen hoge pet op van de medemens!

Met het schrijven van Madame Bovary wilde Gustave Flaubert zich afzetten tegen de gevolgen van een opvoeding die vertrekt van een romantisch wereldbeeld. Door overdetaillering en afstandelijkheid is hij daar maar gedeeltelijk in geslaagd. Zijn verbeelding is niet gaan vliegen. Integendeel, ze is blijven haken in de Normandische akkers!


Quotering: ***½

Uitgegeven bij Atlas - 2016
 

BA Paris - Achter gesloten deuren

Wie kraakt er eerst ?

 

 

 'Als ik er nu over nadenk,

was Jack in het begin een tamelijk royale cipier.'

 

Hoe, in één nacht, een gelukkig mens in een monsterlijk zwart gat kan vallen en verder moet zonder een realistische kans op een uitweg, is het gegeven waarrond de thriller Achter gesloten deuren is opgebouwd.

Tot op de dag van hun huwelijk zijn Grace en Jack een droompaar. Maar zodra de handtekening geplaatst is, komt Jacks ware aard naar boven. Mister charming, de succesvolle advocaat, is een wolf in schaapsvacht. Hij blijkt een gestoorde geest te zijn met een drang naar manipulatie en het kwellen van anderen. Om zijn drift te kunnen bevredigen heeft hij een plan bedacht waarbij hij zijn slachtoffer telkens één stap voor is...net voldoende om Grace geen enkel perspectief te bieden. Omdat hij haar steeds meer isoleert van haar sociale omgeving en haar bovendien kan chanteren met Millie, een jonger zusje dat aan Down lijdt, heeft zijn machtsgreep alle kans op slagen.

In Achter gesloten deuren zijn de personages almachtig. Ze verbazen, ontroeren, roepen afkeer op, doen je happen naar adem, ze dragen en stuwen het plot. 'Show, don't tell', is een advies dat bij schrijfcursussen gegeven wordt. BA Paris maakt je duidelijk hoe je die werkwijze succesvol in de praktijk brengt. De gruwelijke psyche van Jack, een man zonder empathie en zonder geweten, komt helemaal tot leven in zijn woorden en daden die van een grenzeloze creativiteit getuigen. Bij Grace komen haar innerlijke gevecht en niet aflatende overlevingsstrijd bijzonder goed uit de verf. Het zusje met de mentale beperking is aandoenlijk en uiteindelijk verrassend sluw. Een kritische stem zou haar, gezien haar beperkte denkvermogen, wellicht iets te geraffineerd vinden... Maar lezers zullen niet malen om deze kleine grensverlegging.


Een Thais strand:
paradijzen zijn niet altijd wat ze lijken...
© www.adelto.co.uk

Spanning die rechtstreeks voortkomt uit de geest van de karakters is zoveel boeiender en krachtiger dan de elektriciteit die ontwikkeld wordt door externe factoren, twists and turns of fysiek geweld. Minder kundige schrijvers kiezen vaak voor één van deze makkelijkheidsoplossingen. BA Paris, daarentegen, toont aan wat intelligentie in combinatie met taalvaardigheid vermag. Met het steekspel dat in haar dialogen wordt opgevoerd, blaast ze je van de sokken! En de keuze van de auteur voor een sadistische geest biedt zoveel meer romantechnische mogelijkheden en leesplezier dan het, vaak voorspelbare, gedrag van een seriemoordenaar. Kortom: dankzij deze schrijfster stijgt het genre boven zichzelf uit!  

Achter gesloten deuren is een langgerekte krachtmeting tussen gedreven individuen waarbij het sterkste hoofd het verschil maakt. Het lijkt wel topsport. En dat is deze literaire hoogvlieger dan ook. Dit manmoedige boek met een strakke spanningsboog mag je gerust close to perfection noemen. Dat de fantasierijke vitaliteit van BA Paris snel mag terugkeren in de vorm van een nieuw fictieverhaal!


Quotering: *****

Uitgegeven bij Ambo Anthos - 2016
 

Carolijn Visser - Selma

Eens een Vos, altijd een Vos !

 

'De Rode Gardisten op de universiteit gaven een order uit waarin stond

 dat alle 'reactionairen' een zwart label op hun borst moesten dragen...'

Als in een noodlijdende, agrarische gemeenschap, die het resultaat is van eeuwenoude feodale verhoudingen, een leider en een beweging met een verfrissende stem opstaan, dan is het geloof van burgers in die nieuwe koers niet ongewoon. Dat geldt ook voor de hoog opgeleide Chang Tsao die met zijn Nederlands-joodse echtgenote Selma Vos en twee kinderen, in 1950, na een verblijf in Cambridge en Hong Kong, naar Peking terugkeert. Wanneer blijkt dat Mao's Grote Sprong Voorwaarts een achterwaartse beweging is in de richting van onwetendheid en onvrijheid, wordt het voor hem en Selma, die vanuit haar Hollandse nuchterheid altijd al wat sceptischer was, bang afwachten of het gezin uit de greep van de terreur zou kunnen blijven. Omdat buitenlands bloed en Westerse culturele invloeden huize Tsao brandmerken, zijn de bewoners extra kwetsbaar voor een ideologie die geen diversiteit duldt.
 
Net als in de beste romans spreken de personages uit Selma je hart aan. De stille, empathische Chang die alleen maar het goede beoogt, de strijdbare mater familias, dochter Greta en zoon Dop, die het beste van beide culturen in zich dragen en er niet over piekeren om zich bij de Rode Gardisten, de jonge, medogenloze keurtroepen van de revolutie, aan te sluiten. De Tsao's hebben allemaal een rechte rug! Dat ze tijdens een lezing in Castricum op het pad van Carolijn Visser zijn gekomen, is geen verdienste van de schrijfster maar de manier waarop ze aan ons, lezers, worden voorgesteld is dat wel!

'Het grote gelijk' van de Rode Gardisten

Een boek met de ondertitel 'Aan Hitler ontsnapt, gevangene van Mao', heeft een thema dat ertoe doet. Selma toont aan dat ook de zwartste bladzijden uit de geschiedenis zich herhalen en dat fascisme van alle tijden en alle continenten is. Bovendien blijkt uit dit verhaal dat toevalligheden, kleine momenten in de tijd, over leven en dood kunnen beslissen. Je durft uit een rijdende trein springen of niet. Als die wagons richting Auschwitz gaan maakt dat alle verschil van de wereld uit. Of... de Chinese diplomatieke vertegenwoordiging in Den Haag is gesloten op het ogenblik dat je een visum wil aanvragen. Die omstandigheid heeft tot gevolg dat Selma, na een bezoek aan haar vader in Santpoort in '66, op een Chinees paspoort terug naar Peking moet reizen en dus niet op steun van de Nederlandse overheid zal kunnen rekenen. Uit de trein springen is dan geen optie meer.

De nieuwste Carolijn Visser is 'een en-en-en-boek'. Het geeft onder meer een inkijk in het functioneren van collaboratie, niet in de pro-nazihouding tijdens de Tweede Wereldoorlog (een fictie of non-fictieonderwerp hoor je goed af te bakenen) maar in het blinde eigen gelijk en de daaraan gekoppelde barbaarsheid van de Rode Gardisten. Hierbij is het feit dat één derde van de scholieren niet alleen een fanatieke Rode Boekje-zwaaier is maar het acceptabel vindt dat de klassieke lessen worden opgeschort, leraars aan kruisverhoren worden onderworpen en zelfs worden doodgeknuppeld, een verbijsterend gegeven. En omdat het regime hen als werktuig gebruikt, houden weldenkende burgers hun protest binnenskamers. 'Kwam aan de wreedheid van deze mensen dan nooit een einde?' vraagt Selma zich ontsteld af.

© Steelsnarl

Ook om de houding van sommige Westerse media en individuen, die met oogkleppen naar deze tirannie kijken, kan de auteur niet heen. Hoewel je altijd en overal ideologiezeloten zult vinden, moet je bij deze passages toch constateren dat onze 21ste-eeuwse informatiemaatschappij heel wat naïeve standpunten kan voorkomen. De oudere lezer zal zich studentenjaren herinneren waarin het citeren van Mao-gedachten je een zekere status kon verlenen.

Met Selma zou Carolijn Visser geen reisboek geschreven hebben, hoor je zeggen. Dat is wel een erg enge benadering van deze filmische ontdekkingstocht langs de buiten- en binnenkanten van de Chinese samenleving in de jaren '50 en '60. Deze reisauteur kent China bijna als haar broekzak en kan er met de ogen dicht over schrijven. Dat laatste doet ze met grote helderheid en gevoel voor balans.

Selma is een naar de keel grijpend verhaal over de waanzin die op geregelde tijdstippen in de mensheid sluipt! Hiermee stelt Carolijn Visser zich kandidaat voor een tweede Bob den Uyl-prijs! 


Quotering: *****

Uitgegeven bij Atlas Contact - 2016